Αρχαία σχέση με Κρήτη, Σπάρτη, Αθήνα, Ηρακλη…
Του Γιώργου Λεκάκη
Υπάρχουν 5 πόλεις με το όνομα Καλλίπολις (κάλλος + πόλις = Ομορφη πόλη, Ομορφόπολις, Ομορφούπολις) και είναι όλες ελληνικές:
ΚΑΛΛΙΠΟΛΙΣ ΘΡΑΚΗΣ:40°24′50″N 26°40′13″Ε, ίδρυμα αρχαίων Αθηναίων.
ΚΑΛΛΙΠΟΛΙΣ ΑΠΟΥΛΙΑΣ:40°03′20″N 17°59′30″E, ίδρυμα αρχαίων Κρητών στην Μεγάλη Ελλάδα / Κάτω Ιταλία.
ΚΑΛΛΙΠΟΛΙΣ ΠΕΛΛΑΣ: 40°47′24″N 22°14′0″E, ίδρυμα Ελλήνων προσφύγων από την Καλλίπολη Θράκης[1] στην Μακεδονία.
Η δε ΚΑΛΛΙΠΟΛΙΣ Ταρρακωνησίας ΙΒΗΡΙΑΣ ήταν κτισμένη κοντά στο νυν Σαλού, το οποί ευρίσκεται στον 41ο παράλληλο [41°04′47″N 1°07′54″E], και ήταν αρχαιότατο ίδρυμα του Ηρακλή.
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκάκης «Σύγχρονης Ελλάδος περιήγησις». ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 7.5.2018.
ΣΗΜΕΙΩΣΙΣ:
[1] Καθώς και από την Ανατολική Ρωμυλία και τα Εξαμίλι, Αρναούτκιοϊ και Νεοχώρι (Γενίκιοϊ) μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών και την Συνθήκη της Λωζάννης (24.7.1923).
Υπάρχει και η Νέα Καλλίπολις, συνοικία του Πειραιώς, ίδρυμα Υδραίων και Δωδεκανησίων, όπου, μετά το 1922, εγκαταστάθηκαν Έλληνες πρόσφυγες από από την Καλλίπολη της Ανατολικής Θράκης και το Κατιρλί της Βιθυνίας – ΔΙΑΒΑΣΤΕ επίσης: Γ. Λεκάκης: “Αρχαίες πόλεις της Βιθυνίας”.
Η Καλλίπολις της Απουλίας είναι κτισμένη στο γεωγραφικό πλάτος 40°03′20″N 17°59′30″E.
Η Καλλίπολις Θράκης είναι κτισμένη στο γεωγραφικό πλάτος 40°24′50″N 26°40′13″E.
Τι συνδέει τις δυο πόλεις;
Η Καλλίπολις Μεγάλης Ελλάδος
Η Καλλίπολις στην Απουλία της Μεγάλης Ελλάδος / Magna Graecia / Νότιας Ιταλίας ιδρύθη από τον Ιδομενέα, τον βασιλιά της Κρήτης, πριν ή μάλλον μετά την τρωική εκστρατεία. Ίσως τότε να ήταν ένα νησί, κοντά στην ακτή…
Ο δουρικλυτός[1] Ιδομενέας επέστρεψε από την Τροία στην Κρήτη σώος, χωρίς περιπέτειες στο ταξείδι επαναπατρισμού του! Αλλά για την σωτηρία του, αρνήθηκε να θυσιάσει τον υιό του, όπως ζήτησε ο Ποσειδών, και τιμωρήθηκε από τους θεούς με λοιμό στην χώρα του (την Κρήτη). Γι’ αυτό και εξορίσθηκε από την μεγαλόνησο.[2] Επήγε στην Απουλία (νυν Γκρέτσια Σαλεντίνα > Σαλέντο) της ιταλικής χερσονήσου, όπου ίδρυσε αποικία, την Καλλίπολη. Αργότερα επήγε στην Κολοφώνα Μικράς Ασίας όπου και απέθανε. Η ευγενής ρωμαϊκή γενεά Σαλεντίνι εκαυχάτο ότι κατάγεται από τον Ιδομενέα![3]
Στο παρακείμενο της Καλλιπόλεως (ακόμη και σήμερα) νησί του Αγ. Ανδρέα / Sant’Andrea ευρέθη ακμάζουσα επεξεργασία και η εμπορία οστράκων πορφύρας, και υπολείμματα ενός κτηρίου αφιερωμένου σε αυτήν τη δραστηριότητα!
Η περιοχή – όπως και όλο το Σαλέντο – κατοικείται από τα παλαιολιθικά χρόνια. Λ.χ. στο Torre Sabea (2 χλμ. από την Καλλίπόλη), ανακαλύφθηκαν τα ερείπια ενός νεολιθικού χωριού (9.000 χρόνων πριν). Στην τοποθεσία αυτή βρέθηκαν θραύσματα κεραμικής, αντικείμενα από πυριτόλιθο και μικρά διακοσμητικά αντικείμενα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον είχε η ανακάλυψη ενός τάφου, ο οποίος… αφαιρέθηκε και μεταφέρθηκε στο Πανεπιστήμιο της Φλωρεντίας για εις βάθος μελέτη…
Αργότερα ήλθαν και κατοίκησαν και (ελληνικής καταγωγής) Γαλάτες Σενόνοι.[4] Η πόλις είχε τον έλεγχο σε ένα μεγάλο τμήμα της ιωνικής ακτής του Σαλέντο.
Και Μεσσάπιοι, όταν ελέγετο και “Anxa” (< Άνοιξη;). Το 338 π.Χ. ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Αρχίδαμος Γ’, έσπευσε να βοηθήσει τον Τάραντα σε μια από τις αναρίθμητες προσπάθειές του να επιβληθεί των Μεσσαπίων, αλλά βρήκε την ήττα και τον θάνατο, κάτω από τα τείχη της μεσσαπικής πόλης Μενδώνιον, της σημερινής Μανδουρίας[5].
Εκυβέρνησε σε μια μεγάλη περιοχή, συμπεριλαμβανομένου του σημερινού Λιμάνι του Καίσαρος[6], ίσως της αρχαίας Γραίας (> Graxa)[7]. Αποικίσθηκε από ανθρώπους του Τάραντα, τον 4ο αιώνα. π.Χ., επί διακυβέρνησης Αρχιτών, εποχή μεγάλης επέκτασης της Κρητο-Λακεδαιμονικής πόλεως. Πιθανώς μεταξύ 367 και 360 π.Χ. Το επίθετο Γραία Καλλίπολη / Γραίος / Γράιβος / Γραικός[8] εχρησιμοποιείτο από τους δωρικούς λαούς (άρα και από τους ανθρώπους του Τάραντος), για να ορίσουν τον εαυτό τους, και να τον προσδιορίσουν ως γηραιούς / Γραικούς.
Σώζεται αρχαία ελληνική κρήνη, του 3ου – 2ου αιώνα π.Χ. – θεωρείται η αρχαιότερη κρήνη στην Ιταλία – που έχει ανάγλυφα με μυθολογικές μορφές[9] που αναπαριστούν τις μεταμορφώσεις της Δίρκης[10], της Σαλμακίδος[11] και της Βυβλίδος[12]. Καρυάτιδες στηρίζουν το αέτωμά της. Έχει ύψος περίπου 5 μ.! Δυστυχώς στην άλλη πρόσοψή της, βαρβαρίσθηκε με τα διακριτικά του Καρόλου Γ’ της Ισπανίας (τον 16ο αιώνα). Η κρήνη ανακαινίσθη τον 17ο αι. Παρακάτω της, η γούρνα όπου στο παρελθόν ξεδιψούσαν τα ζώα.
Το 265 π.Χ. συμπαρατάχθηκε με τον βασιλιά Πύρρο της Ηπείρου και μαζί με την πόλη του Τάραντα, κατά της αρχαίας Ρώμης. Η ήττα όμως την μετάτρεψε σε μια ρωμαϊκή αποικία (municipium). Πύρρειοι Πόλεμοι > πύρρειες νίκες (280 – 275 π.Χ.). Η Καλλίπολις ακολούθησε την τύχη και των άλλων πόλεων του Σαλέντο. Το Σαλέντο αλλά και η Καλλίπολη υποτάχθηκαν πλήρως από τους Ρωμαίους, μόλις το 260 π.Χ.
Ξεκίνησε μια μακρά περίοδος – η «ελληνορωμαϊκή» – ανάπτυξης και κατασκευής μεγάλων δημόσιων έργων, λουτρών, δρόμων, κλπ. – ίσως και φρουρίου. Η πόλη έγινε έδρα ρωμαϊκής φρουράς[13]. Τα λουτρά κατεστράφησαν κατά τις επιδρομές των βαρβάρων τον 5ο αιώνα μ.Χ. Ήταν στην θέση Κέρκυρα / Κερκυραίων / Corciri, αργότερα γνωστή ως… φοντάνα «Funtaneddhe».
Στις αρχές του Μεσαίωνα (πιθανότατα) κατελήφθη από τους Βανδάλους και τους Γότθους. Αλλά αργότερα ανακατασκευάστηκε από τους Έλληνες της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (και όχι Βυζαντινούς), και η Καλλίπολις έζησε μια οικονομικά και κοινωνικά ανθηρή περίοδο λόγω της γεωγραφικής της θέσεως. Απ’ αυτούς εκτίσθη τον 13ο αιώνα το κάστρο που ανακαίνισαν Ανδεγαβινοί και Αραγωνέζοι[14].
Αργότερα υπετάχθη στους πάπες της Ρώμης ενώ ήταν κέντρο κατά των ελληνικών μοναστικών ταγμάτων. Ακόμη και κατά τον πρώιμο Μεσαίωνα (όταν ανήκε στην Εκκλησία της Ρώμης) στο Σαλέντο η παρουσία «μοναστηριών της ελληνικής ιεροτελεστίας» είναι πολύ έντονη και η «ελληνική ιεροτελεστία» επικρατεί της ρωμαϊκής, όπως στο Αββαείο του San Mauro, του οποίου τα ερείπια είναι ακόμα ξεκάθαρα ορατά στο οροπέδιο που ατενίζει την πόλη, από τα ανατολικά – κτισμένο επί αρχαίου ελληνικού ναού.
Τον 11ο αιώνα η Καλλίπολη κατακτήθηκε από τους Νορμανδούς. Το Σαλέντο – και ολόκληρη η Απουλία – θα είναι μεταξύ 1061 και 1071 (πτώση του Τάραντα / Οτράντο και του Βαρίου / Μπάρι), τα τελευταία βυζαντινά προπύργια στην Απουλία, που κατακτήθηκαν από την νορμανδική επίθεση. Αλλά στο Σαλέντο δημιουργούνται βαρονίες και φεουδαρχικές δομές – μια σχετικά αποτελεσματική κοινωνική οργάνωση, μετά από αρκετούς αιώνες βυζαντινής παρακμής, όπου πολλά μικρά χωριά γεννιούνται και διοικούνται μάλιστα από θρησκευτικά ιδρύματα ταγμάτων, ιδιαίτερα της «ελληνικής ιεροτελεστίας».
Το 1268 πολιορκήθηκε από τον Κάρολο Α’ του Ανζού, με αποτέλεσμα πολλοί κάτοικοι να καταφύγουν στην κοντινή (επίσης ελληνική πόλη) Αλέξιο. Η πόλις ξανακατοικήθηκε γύρω στο 1300, υπό τη φεουδαρχική κυριαρχία του Πριγκηπάτου του Τάραντος. Το 1484 οι Ενετοί προσπάθησαν να την καταλάβουν, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Ο βασιλεύς Φερδινάνδος Α’ (του ελληνικού κράτους) «των δύο Σικελιών» εξεκίνησε την κατασκευή του λιμανιού, το οποίο τον 18ο αιώνα έγινε η μεγαλύτερη αγορά ελαιολάδου στην Μεσόγειο!
Σήμερα η Καλλίπολις Μεγάλης Ελλάδος είναι μια παραθαλάσσια πόλη στην νότια Ιταλία, διοικητικό κέντρο της επαρχίας Λυκείου / Λέτσε, στην Απουλία, με περίπου 20,000 κατοίκους.
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκάκης «Σύγχρονης Ελλάδος περιήγησις» (απόσπ.).
Η Καλλίπολις Θράκης
Η αρχαία ελληνική Καλλίπολις[15] της Ανατολικής Θράκης, στην ομώνυμη χερσόνησο του Ελλησπόντου (Δαρδανελλίων), είναι η πόλις με τον αρχαιολογικό χώρο που καλείται «τύμβοι των Θρακών βασιλέων»!
Ελέγετο και «μακεδονική». Στην θέση της βρισκόταν κάποτε η πρωτεύουσα του Λυσιμάχου, Λυσιμάχεια, ενός από τους διαδόχους του Μεγάλου Αλεξάνδρου.
Αλλά πριν ονομασθεί Καλλίπολις και Λυσιμάχεια, ελέγετο Κρητωτις / Κρητωνις και ήταν κρητική αποικία. Μάλιστα η ιστορία της περιοχής είναι τόσο παλαιά, όσο και η πόλη της Τροίας, όπου οι Κρήτες είχαν εκστρατεύσει με τον Ιδομενέα! Έτσι συνδέεται με την Καλλίπολη Απουλίας!
Μαζί με τις επίσης ελληνικές πόλεις της περιοχής Σηστός, Κοίλα, Ελαιούς και Καρδία, αποτελούσαν μια θρακική συνομοσπονδία. Ήταν σπουδαία ναυτική βάση από την αρχαιότητα.
Αντίστοιχα, κατ’ αντικρύ της, ήταν κτισμένη η Λάμψακος. – βλ. Γ. Λεκάκης “Η αγνωστη Μικρα Ασια”.
Η ίδρυσίς της στα ιστορικά χρόνια αποδίδεται στον Αθηναίο στρατηγό Καλλία.
Η πόλη, που ιδρύθηκε τον 5ο αιώνα π.Χ., παρέμεινε ελληνική (και όχι βυζαντινή) μέχρι το 1354[16] ως Καλλίπολη.
Το 324 μ.Χ έγινε εδώ κοντά η ναυμαχία μεταξύ του Λικίνιου και του Κρίσπου. Το 443 μ.Χ. ο Αττίλας προχώρησε νότια έως αυτήν. Ο Ιουστινιανός Α’, την περικύκλωσε με τείχος και ίδρυσε σημαντικές στρατιωτικές αποθήκες σίτου και κρασιού – σώζονται μερικά βυζαντινά λείψανά τους. Και μετά ήρθαν κι εγκαταστάθηκαν «σταυροφόροι» της Δ΄ Σταυροφορίας, και Ενετοί… τους οποίους έδιωξε το 1234 ο Ιωάννης Γ’ Βατάτζης…[17]
ΠΗΓΗ: Γ. Λεκάκης «Σύγχρονης Ελλάδος περιήγησις» (απόσπ.). ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 2.7.2019.
Κλ. Πτολεμαίος («Γεωγρ. Υφ.» 3.11.19), Τίτος Λίβιος, Θεοφάνης, Ιωάννης Κίνναμος (V.3).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
– Chisholm H. «Gallipoli», Britannica εγκυκλ., 1911.
– Cramer J. Ant. «A geographical and historical description of ancient Greece», εκδ. Clarendon Press, 1828.
– Hatzopoulos M. Β. – Loukopoulou L. D. «Two Studies in Ancient Macedonian Topography», Κέντρον Ελληνικής και Ρωμαϊκής Αρχαιότητας Ε.Ι.Ε., Αθήνα, 1987.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:
[1] Δουρικλυτός < δορικλυτός < δουρυκλυτός < δορυκλυτός < δόρυ + κλέος = ξακουστός στο δόρυ. – Όμ.
[2] Κατ’ άλλους εξορίσθηκε όταν επέστρεψε στην Κρήτη μετά την Τροία, από τον θετό υιό του, Λεύκο, ο οποίος θανάτωσε την σύζυγό του Μήδα και σφετερίστηκε τον θρόνο. Από τον Λεύκο ονοματίσθηκαν τα Λευκά Όρη, που όλοι νομίζουν ότι ονοματίσθηκαν έτσι, επειδή είναι… λευκά από χιόνι…
[3] Βλ. Όμηρος, Απολλόδωρος, Βιργίλιος (III,400), Βάρρων, Μάρκος Τερέντιος, Μαύρος Σέρβιος Ονοράτος (4ος αι.) Φενελόν (17ος αι.).
[4] Βλ. Πλίνιος ο Πρεσβύτερος.
[5] βλ. Πλούταρχος.
[6] Πόρτο Κεσαρέο / Porto Cesareo.
[7] Βλ. Χάρτη του Σολέτο 5ου αιώνα π.Χ.
[8] Βλ. Π. Μελάς, γεωγράφος του 1ου αιώνα μ.Χ. Ευρέθησαν αρχαία νομίσματα του Τάραντα στο Σαλέντο με την επιγραφή «Γρα».
[9] Αλλά και το Palazzo Pirelli (16ος αιώνας), έχει διακοσμήσεις με μυθολογικά θέματα στο θησαυροφυλάκιο της πρώην καμάρας εισόδου του. Αργότερα μετετράπη σε φαρμακείο (19ος αιώνας).
Και το Palazzo Munittola (17ος αιώνας) – ιδιοκτησία του φυσικού Orazio Munittola, από το Μορικιανό στην πόρτα της εισόδου κυριαρχούν στοιχεία που θυμίζουν τον ελληνικό κόσμο, όπως οι μετόπες και οι δωρικοί κίονες. Έχει 4 παραστάδες δωρικής προέλευσης στις οποίες στηρίζεται επιστύλιο, αποτελούμενο από επιστύλιο, ζωφόρο και γείσο.
[10] Η Δίρκη και ο σύζυγός της, βασιλιάς Θηβών(*), Λύκος, κατεδίωξαν την ανεψιά τους, Αντιόπη, επειδή είχε μείνει έγκυος εκτός γάμου, και την βασάνισαν, χωρίς να ξέρουν πως υπεύθυνος για την εγκυμοσύνη της ήταν ο ίδιος ο πατέρας των θεών, Ζευς… – βλ. και Γ. Λεκάκης «οι 88 αρχαίες πόλεις της Βοιωτίας».(*)
[11] Η Σαλμακίς / Salmace ήταν μία πανέμορφη Ναϊάδα Νύμφη της Καρίας Ανατολίας (νότιο-δυτικής Μ. Ασίας), που ερωτεύθηκε κεραυνοβόλα τον Ερμαφρόδιτο μόλις τον αντίκρισε! Και οι θεοί τους ένωσαν και τους δύο και έκτοτε ήταν αρσενικό και θηλυκό σε ένα σώμα…
[12] Η Βυβλίς / Βιβλίς, θυγατέρα του Κρητός Μιλήτου, εγγονή ή δισεγγονή του Μίνωος και της Αρείας ή Κυανέης (του Μαιάνδρου), ή Τραγασίας (του Κελαινού), ή Ειδοθέας (του βασιλιά της Καρίας Ευρύτου) ήταν δίδυμη αδελφή του Καύνου τον οποίο και ερωτεύθηκε. Γι’ αυτό και αυτός έφυγε και ίδρυσε στην Καρία την πόλη Καύνο. Από τη λύπη της τότε η Βυβλίς τρελλάθηκε! Ώσπου κρεμάστηκε από μια βελανιδιά (κατ’ άλλους την στιγμή που έτρεχε να γκρεμοτσακιστεί από έναν υψηλό βράχο για να αυτοκτονήσει, την έσωσαν οι Νύμφες, και την μεταμόρφωσαν σε ομώνυμη πηγή, που κυλούσε νερό σαν δάκρυα («Βυβλίδος δάκρυον», Παυσανίας Ζ 5, 10). Κατ’ άλλους, ο Καύνος είχε ερωτευθεί την αδελφή του («καύνιος έρως»), Ο μύθος συνδέεται με την λατρεία της Αφροδίτης στην Κρήτη και στην αποικία της, την Μίλητο.
[13] Στο Επισκοπικό Μουσείο υπάρχουν δύο μεγάλες επιτύμβιες επιγραφές της ρωμαϊκής εποχής. Μία από αυτές αναφέρεται στον Τζούλιο Λάιο (< Λάιος(*)), διοικητή της ΧΙΙ λεγεώνας.
[14] Σήμερα γνωστό ως… Angevine-Aragonese castle… ξεχνώντας την ελληνική του καταγωγή…
[15] Παραδίδεται και μια άλλη ετυμολογία της, εκτός από το κάλλος και την ελληνική λέξη κλεις = στενό (βλ. τοπωνύμια Κλειδί, κλπ.) + πόλις, λόγω της θέσεώς της, που ήταν όντως «κλειδί» για τον Ελλήσποντο.
Τουρκικά παραφρασμένη… Gelibolu / Γκελίμπολου και η χερσόνησος Yarımadası. Οι Τούρκοι λένε πως ονομάσθηκε Καλλίπολις επειδή κατοικείτο από τους Γάλλους Κέλτες στην αρχαιότητα Galli > Gallipoli… παραγνωρίζοντας ότι και οι Κέλτες και πολύ περισσότερο οι Γαλάτες ήσαν ελληνικής καταγωγής… Αλλά πράγματι οι Γαλάτες το 281 π.Χ. εμφανίσθηκαν στην Θράκη και το 278 π.Χ., η περιοχή, με τις λεκάνες Sakarya και Kızılırmak, στην Ανατολία, ελέγετο τον 3ο αι. π.Χ. Γαλατία.
[16] Τότε, η άμυνα της πόλεως υπέστη φοβερές ζημιές από σεισμό, και η πόλις έπεσε στον Σουλεϊμάν, τον πρωτότοκο υιό του σουλτάνου Ορχάν (1324-1362), που καραδοσκούσε. Γεγονός που σηματοδότησε την έναρξη της οθωμανικής κατοχής στα Βαλκάνια…
[17] Το 1904 η ελληνική επισκοπή Καλλίπολης επαρχία Ηρακλείας, προήχθη σε μητρόπολη υπό το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως.
Κατά την διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, έγινε εδώ μια από τις πιο σκληρές μάχες: Η γαλλο-βρετανική απόβαση του 1915, η σημαντικότερη αμφίβια επιχείρηση του πολέμου (γνωστή και ως Μάχη των Δαρδανελλίων)! Αλλά απωθήθηκε από τον οθωμανικό στρατό (που είχε διοικητή τον Μουσταφά Κεμάλ). Οι απώλειες για τους Συμμάχους ήταν τεράστιες: Σκοτώθηκαν περίπου 200.000 άνδρες…
Η πόλη απελευθερώθηκε από τον ελληνικό στρατό (1920-1922) αλλά τελικά επέστρεψε στην Τουρκία (Συνθήκη της Λωζάννης, 1923). Όπως και η Ίμβρος – βλ. Γ. Λεκάκης «ΙΜΒΡΟΣ παιπαλόεσσα» – η Καλλίπολη είχε πλειοψηφία Ελλήνων κατοίκων (από την αρχαιότητα μέχρι τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο). Εξαιρούνταν στο άρθρο 2 από την Σύμβαση για την Ανταλλαγή Ελληνικών και Τουρκικών Πληθυσμών (1923), αλλά οι Έλληνες κάτοικοί της γενοκτονήθηκαν από τους Τούρκους, εκδιώχθηκαν ή σκοτώθηκαν κατά την Τουρκική Επανάσταση. Η επισκοπή συνέχισε να είναι έδρα της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας μέχρι και μετά την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας (1923).