Η πλάγια αμυοτροφική σκλήρυνση (ΑLS – Amyotrophic Lateral Sclerosis) είναι μια ταχέως εξελισσόμενη και με όψιμη έναρξη νευροεκφυλιστική διαταραχή, η οποία επί του παρόντος δε θεραπεύεται και οδηγεί σε θάνατο. Εμφανίζεται με κόπωση, κράμπες και μυϊκή αδυναμία στα άνω ή/και κάτω άκρα ή εκδηλώνεται με δυσφαγία ή δυσκολία στην ομιλία και οδηγεί σε παράλυση και πρόωρο θάνατο κατά μέσο όρο μέσα σε 3 – 5 χρόνια από την έναρξη των συμπτωμάτων. H νόσος ALS είναι δισυπόστατη. Η μια της «όψη» αφορά στην κοινή ALS, ενώ η δεύτερη σε ένα σύνολο συνδρόμων, που αναφέρονται ως «νόσος του κινητικού νευρώνα» (MND – motor neuron disease). Στην κοινή ALS συνυπάρχει η εκφύλιση των ανώτερων και κατώτερων κινητικών νευρώνων και αποτελεί την πιο συνηθισμένη μορφή της νόσου. Περιγράφηκε από τον J.M Charcot το 1874 και ονομάζεται και νόσος του Lou Gehrig από τον διάσημο παίχτη του μπέιζμπολ που πέθανε από αυτήν το 1941.
Στην νόσο του κινητικού νευρώνα συμπεριλαμβάνεται η κοινή ALS και άλλα σύνδρομα, που έχουν ως κοινό στοιχείο το ότι σχετίζονται με τον εκφυλισμό των ανώτερων και κατώτερων κινητικών νευρώνων και φέρουν κοινή μοριακή και κυτταρική παθολογία και χαρακτηριστικά, έγκλειστα στον πυρήνα των νευρώνων. Αναλύοντας την ετυμολογία της ονομασίας «πλάγια αμυοτροφική σκλήρυνση», η αμυοτροφία αφορά την ατροφία των μυϊκών ινών χάρη στη σταδιακή απονεύρωσή τους, λόγω εκφυλισμού των νευρώνων. Η πλάγια σκλήρυνση αναφέρεται στη σκλήρυνση των προσθίων και πλάγιων πυραμιδικών οδών, καθώς οι νευρώνες σε αυτές τις περιοχές εκφυλίζονται και αντικαθίστανται από γλοίωση.
– Οικογενής και Σποραδική μορφή της Πλάγιας Αμυοτροφικής Σκλήρυνσης
Η ALS, αρχικά, περιγράφηκε ως σποραδική ασθένεια, έως το 1880, οπότε παρατηρήθηκε η πρώτη οικογένεια στο Vermont, από τον sir William Osler. Η ηλικία έναρξης και εξέλιξης της νόσου ποικίλει, ενώ μπορεί να έχει ελλειπή διεισδυτικότητα από γενιά σε γενιά. Η αυτοσωμική υπολειπόμενη οικογενής (FALS – familial ALS) είναι σπανιότερη και εμφανίζεται, κυρίως, σε νεαρές ηλικίες ή σε άτομα με διπλή μετάλλαξη στο γονίδιο SOD1. Κλινικο – παθολογικά η σποραδική (SALS – sporadic ALS) και η οικογενής ALS είναι ίδιες. Όσον αφορά τη SALS, εικάζεται ότι η αιτιολογία της είναι πιο πολύπλοκη και συνδυάζει πολλά πιθανά γονίδια με περιβαλλοντικούς παράγοντες.
– Επιδημιολογικά στοιχεία για τη νόσο
Η ALS είναι μια πολυπαραγοντική ασθένεια, η επίπτωση της οποίας στην Ευρώπη είναι κατά μέσο όρο 2,08 ανά 100.000 άτομα και ο μέσος επιπολασμός ανέρχεται σε 5,4 ανά 100.000 14 άτομα. Η εκτίμηση αυτή είναι μικρότερη για την Αμερική και την Ασία, με εξαίρεση την Ιαπωνία, που εμφανίζει την μεγαλύτερη επίπτωση και επιπολασμό για τη νόσο. Για τον δυτικό Ειρηνικό, τα νούμερα είναι 50 – 100 φορές μεγαλύτερα. Στην Ελλάδα, το 2003, η επίπτωση εκτιμάται ίση προς 1,1 ανά 100.000 άτομα. Παράγοντες κινδύνου θεωρούνται κατά κύριο λόγο η ηλικία και το φύλο. Όσον αφορά την ηλικία εμφάνισης της νόσου είναι κατά μέσο όρο τα 62 έτη και η μέση ηλικία διάγνωσης της νόσου τα 65 έτη. Προς χάριν διευκρίνησης, αξίζει να αναφερθεί ότι η επίπτωση στο 77 % των μελετών κυμαίνεται μεταξύ των ηλικιών 60 έως 75 ετών. Στους άνδρες υπάρχει μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης της τάξης του 1,5:1. Τα 2/3 των ασθενών παρουσιάζουν, αρχικά, διαταραχές του μυϊκού τόνου στα άκρα, λόγω προσβολής του νωτιαίου μυελού. Μόνο το 5 % εμφανίζει ALS πριν τα 30. Έτεροι πιθανοί παράγοντες κινδύνου είναι το κάπνισμα, οι τραυματισμοί, οι ιοί, πρωτεΐνες prions, τα βαρέα μέταλλα, η εξαντλητική άσκηση, η ραδιενέργεια και το ηλεκτροσόκ, ενώ υπάρχει και πιθανότητα συσχέτισης με τις βιομηχανίες χρωμάτων, πετρελαίου, γαλακτοκομικών και υλικών συγκόλλησης. Οι περιβαλλοντικοί παράγοντες δε φαίνεται να είναι η αιτία της εκδήλωσης, αλλά αντίθετα να συνδυάζονται με τη γενετική προδιάθεση. Αυτή εικάζεται ότι είναι και η αιτία των γεωγραφικών διαφορών στη συχνότητα εμφάνισης της νόσου. Ενδεικτικά, οι πληθυσμοί του Guam και των Σκανδιναβικών χωρών έχουν βρεθεί να έχουν μια σπάνια Β2 ομάδα αίματος που προδιαθέτει σε μια σπάνια υπολειπόμενη μορφή ALS1. Συγκεκριμένα, υπάρχουν (i) ενδείξεις αλληλεπίδρασης μεταξύ γονιδίων ή και γονιδιακών προϊόντων, (ii) επιβλαβή γονιδία με ελλειπή προστασία των νευρικών κυττάρων έναντι αυτών και (iii) ενδείξεις ότι μη φυσιολογικές πρωτεΐνες μπορεί να ρυθμίζουν μη φυσιολογικά την έκφραση στους νευρώνες. Στη φυλή Chamorro, στα νησιά Guam στον δυτικό Ειρηνικό, η συσχέτιση περιβαλλοντικών παραγόντων και γενετικής προδιάθεσης έχει μελετηθεί αρκετά λόγω του αυξημένου επιπολασμού της νόσου στην περιοχή. Τέλος, διαφαίνεται πως υπάρχει κάποια γενετική συσχέτιση μεταξύ της ALS, της άνοιας και της νόσου του Parkinson, καθώς φέρουν πολυμορφισμούς σε κάποια κοινά γονίδια, οι οποίοι προδιαθέτουν στην εμφάνιση μίας από αυτές. Στατιστικά, μάλιστα, σε οικογένειες με ALS ασθενείς, εμφανίζεται άνοια ή η νόσος του Parkinson πιο συχνά συγκριτικά με οικογένειες υγιών.