Σημαντικό πρόβλημα παραμένει η πολύ καθυστερημένη διάγνωση
Πριν από δύο δεκαετίες, η παγκόσμια πανδημία του AIDS φαινόταν ασταμάτητη. Τα τελευταία όμως δεδομένα από την UNAIDS δείχνουν ότι η πανδημία του AIDS μπορεί να τερματιστεί εάν ακολουθηθούν πολιτικές με γνώμονα την επιστήμη, την καταπολέμηση του στίγματος και των διακρίσεων, την υποστήριξη της κοινωνίας των πολιτών και τη σημαντική οικονομική επένδυση στην αντιμετώπιση του AIDS.
Με αφορμή την 1η Δεκεμβρίου 2023, Παγκόσμια Ημέρα HIV/AIDS η Ελληνική Εταιρεία Μελέτης και Αντιμετώπισης του AIDS (Ε.Ε.Μ.Α.Α) επισημαίνει ότι οι υπολογισμοί του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, έως το τέλος του 2022, δείχνουν ότι παγκοσμίως 39 εκατομμύρια [33,1–45,7 εκατομμύρια] άνθρωποι ζουν με HIV (PLHIV), εκ των οποίων 29,8 εκατομμύρια (76,4%) λαμβάνουν αντιρετροϊική θεραπεία. Σε περίπου 71% των ατόμων που ζουν με HIV έχει επιτευχθεί καταστολή του ιικού φορτίου, γεγονός που επιτρέπει στα άτομα αυτά να ζήσουν μια μακρά, υγιή ζωή και να έχουν μηδενικό κίνδυνο σεξουαλικής μετάδοσης του HIV.
Οι εκτιμώμενες 1,3 εκατομμύρια [1,0–1,7 εκατομμύρια] νέες μολύνσεις HIV το 2022 ήταν οι λιγότερες των τελευταίων δεκαετιών. Παράλληλα, επιτεύχθηκε μείωση κατά 58% του ετήσιου αριθμού νέων μολύνσεων στα παιδιά, σε 130.000 [90.000–210.000]. Παρόλα αυτά 630.000 άνθρωποι πέθαναν από νοσήματα που σχετίζονται με το AIDS το 2022.
Τα δεδομένα στην Ελλάδα
Στην Ελλάδα, από τα δεδομένα του ΕΟΔΥ, από την εμφάνιση της νόσου έως σήμερα, έχουν καταγραφεί περίπου 20.493 περιστατικά με κυριότερο τρόπο μετάδοσης την απροφύλακτη σεξουαλική επαφή μεταξύ ανδρών. Σημαντικό πρόβλημα παραμένει η πολύ καθυστερημένη διάγνωση καθώς από τις νέες διαγνώσεις του 2022, 198 (52,5%) είχαν <350 κύτταρα/mm3 και 126 (33,4%) είχαν <200 κύτταρα/mm3, ενώ 10,6% άτομα είχαν ήδη εμφανίσει ή ανέπτυξαν προχωρημένη νόσο AIDS.
Τα υψηλότερα ποσοστά καθυστερημένης διάγνωσης, καταγράφηκαν στις γυναίκες (72,6%), στα άτομα που μολύνθηκαν μέσω ετεροφυλοφιλικής σεξουαλικής επαφής (74,4%), στα άτομα ηλικίας μεγαλύτερης των 50 ετών κατά τη διάγνωση (68%) και στα άτομα αλλοδαπής εθνικότητας (67,9%). Το 48,1% των περιστατικών HIV που διαγνώστηκαν το 2022, ξεκίνησε αντιρετροϊκή θεραπεία εντός 30 ημερών από τη στιγμή της διάγνωσης, ενώ το 70,1% άρχισε να λαμβάνει αγωγή μέσα σε 90 ημέρες από τη διάγνωση
Ένα ανησυχητικό θέμα που προκύπτει από τα πρόδρομα αποτελέσματα για το πρώτο 10μηνο του 2023 είναι ότι είχαμε 531 νέες διαγνώσεις HIV (5,1 ανά 100.000 πληθυσμού), οι οποίες κυμαίνονται σε λίγο υψηλότερα επίπεδα συγκριτικά με εκείνες που δηλώθηκαν τα αντίστοιχα χρονικά διαστήματα των 4 προηγούμενων ετών. Τα τελευταία χρόνια είχε καταγραφεί σχετικά πτωτική πορεία των νέων διαγνώσεων ετησίως και κυρίως στους άνδρες που κάνουν σεξ με άνδρες (ΑΣΑ), και τα αίτια αυτής της ανόδου θα πρέπει να διερευνηθούν περισσότερο. Προεξάρχουσα ηλικιακή ομάδα κατά τη διάγνωση είναι αυτή των 30-39 ετών.
Από τα σημαντικά γεγονότα αυτής της χρονιάς θα πρέπει να επισημανθούν η έναρξη λειτουργίας του Εθνικού Μητρώου HIV και η ηλεκτρονική συνταγογράφηση αντιρετροϊικών φαρμάκων και παραπεμπτικών ιικού φορτίου, καθώς και η πρόσφατη έκδοση του ΦΕΚ για την υλοποίηση της χορήγησης PrEP στην Ελλάδα.
Δεδομένα από τα προγράμματα «ΜΟΡΦΕΑΣ» και «ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ»
Στο φετινό συνέδριο της Ελληνικής Εταιρείας Μελέτης και Αντιμετώπισης του AIDS (Ε.Ε.Μ.Α.Α) έχουν υποβληθεί αξιόλογες εργασίες οι οποίες συνεισφέρουν στη βαθύτερη κατανόηση και ανάδειξη σημαντικών παραμέτρων της νόσου. Δεδομένα από το πρόγραμμα «ΜΟΡΦΕΑΣ» σε άτομα με HIV που διαγνώστηκαν κατά την περίοδο 2019-2021, επιβεβαιώνουν το πρόβλημα της καθυστερημένης διάγνωσης με 52,0% καθυστερημένες διαγνώσεις (AIDS ή CD4<350 κύτταρα/μl), μακρό χρονικό διάστημα μεταξύ μόλυνσης και HIV διάγνωσης περίπου 3,2 έτη, καθώς και σημαντικό ποσοστό (51,4%) των χαμένων ευκαιριών επαφής με το σύστημα υγείας για τη διάγνωση του HIV.
Δεδομένα του προγράμματος «ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ», που αφορούν σε μία HIV-1 επιδημία μεταξύ των χρηστών ενδοφλέβιων ναρκωτικών (ΧΕΝ) στη Θεσσαλονίκη (2019-2021) φάνηκε ότι η μετάδοση του ιού στη Θεσσαλονίκη πραγματοποιείται σε τοπικό επίπεδο και είναι πρόσφατη, ενώ η προέλευση της διαφέρει από την αντίστοιχη στην Αθήνα (2011-2013).
Σε μια καταγραφή των αιτίων θανάτου για τα έτη 2022 και 2023 σε άτομα με HIV, φάνηκε ότι στην πλειοψηφία των περιστατικών (29%) ήταν αποτέλεσμα χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών (overdose, ατυχήματα υπό την επήρεια ναρκωτικών ή αλκοόλ), 21% νεοπλασίες μη σχετιζόμενες με την HIV λοίμωξη, 8% οξέα καρδιαγγειακά συμβάντα, ενώ μόλις 17% ήταν καταστάσεις σχετιζόμενες με AIDS. Φαίνεται λοιπόν ότι η αποτελεσματική αντιμετώπιση της HIV λοίμωξης, οδηγεί σε χαμηλά επίπεδα θνητότητας οφειλόμενη στον HIV, αλλά προβλήματα σχετιζόμενα με την ψυχική σφαίρα κι οι επιπτώσεις αυτών επηρεάζουν σημαντικά το προσδόκιμο επιβίωσης μεταξύ των PLHIV.
Σε μια ανάλυση κόστους-αποτελεσματικότητας στην οποία χρησιμοποιήθηκε μαθηματικό μοντέλο που προσομοιώνει τη μετάδοση της HIV λοίμωξης, φάνηκε ότι αν η Ελλάδα συνεχίσει την ίδια στρατηγική χωρίς PrEP, η HIV επίπτωση αναμένεται να μειωθεί κατά 32,4% το 2030 σε σχέση με το 2010. Η υλοποίηση της PrEP, σε ΑΣΑ με συμπεριφορές υψηλού κινδύνου, αναμένεται να μειώσει την επίπτωση κατά 58,0%. Για να επιτευχθεί ο στόχος της κατά 90% μείωσης της επίπτωσης το 2030, θα πρέπει η PrEP να προσφερθεί και σε ΑΣΑ με συμπεριφορά μετρίου κινδύνου. Για να είναι η παρέμβαση οικονομικά αποδοτική, η διάμεση ετήσια χρήση PrEP ανά ΑΣΑ, ανά έτος θα πρέπει να ανέρχεται μέχρι τους 10 μήνες.
Κοινή Υπουργική Απόφαση για τη χορήγηση αντιρετροϊκών φαρμάκων (PrEP)
Φέτος, η χώρα μας υποδέχεται την 1η Δεκεμβρίου έχοντας πραγματοποιήσει ένα εξαιρετικά σημαντικό βήμα αναφορικά με την πρόληψη της HIV λοίμωξης: Με την έκδοση Κοινής Υπουργικής Απόφασης (Υγείας, Οικονομικών, Ψηφιακής Διακυβέρνησης) – ΦΕΚ Β6664/24.11.2023, προ ολίγων ημερών, η Ελλάδα θέσπισε τη διαδικασία προληπτικής διάθεσης αντιρετροϊκών φαρμάκων («προφύλαξη πριν από την έκθεση», «Pre-Exposure Prophylaxis» – PrEP) σε άτομα αρνητικά στον ιό της ανθρώπινης ανοσοανεπάρκειας του ανθρώπου – HIV.
Συγκεκριμένα, θεσπίζεται η διαδικασία προληπτικής διάθεσης αντιρετροϊκών φαρμάκων, με στόχο την προστασία ατόμων που βρίσκονται σε αυξημένο κίνδυνο να μολυνθούν από τον ιό HIV, παράλληλα με τη χρήση όλων των μέτρων προφύλαξης. Πρόκειται για προφύλαξη πριν από την έκθεση στον ιό (Pre–Exposure Prophylaxis – PrEP) με προληπτική χορήγησή της αγωγής, η οποία θα δίδεται αποκλειστικά από τα φαρμακεία Δημοσίων Νοσοκομείων και χωρίς κόστος για τους δικαιούχους.
Η αγωγή χορηγείται σε άτομα που για οποιονδήποτε λόγο, βρίσκονται σε αυξημένο κίνδυνο μόλυνσης από τον ιό. Για να λάβει κάποιος την προληπτική αγωγή, θα κάνει ειδικές εξετάσεις ανά τρεις μήνες, ώστε να διαπιστωθεί αν είναι αρνητικός στον ιό HIV, καθώς αυτό αποτελεί βασική προϋπόθεση για τη συνταγογράφηση της αγωγής. Ενώ, η συνταγογράφηση της PrEP θα γίνεται αποκλειστικά από ιατρούς με ειδικότητα παθολογίας ή γενικής ιατρικής, ή δερματολογίας/αφροδισιολογίας ή μαιευτικής γυναικολογίας και ο/η ιατρός που συνταγογραφεί έχει τη δυνατότητα χορήγησης επαναλαμβανόμενων συνταγών έως και 3μηνης διάρκειας. Για την προστασία των προσωπικών δεδομένων, ο ΑΜΚΑ του δικαιούχου, κατά την καταχώρηση της συνταγής στο Σύστημα Ηλεκτρονικής Συνταγογράφησης, ψευδωνυμοποιείται από το σύστημα, μέσω της δημιουργίας ενός Κωδικού Αριθμού Δικαιούχου, και εν συνεχεία συνταγογραφείται ηλεκτρονικά η PrEP, βάσει των ψευδωνυμοποιημένων στοιχείων. Ομοίως, στη συνταγή θα εμφανίζονται αποκλειστικά τα ψευδωνυμοποιημένα στοιχεία του δικαιούχου (Κωδικός Αριθμός Δικαιούχου). Πρόσβαση στα εν λόγω προσωπικά δεδομένα θα έχει αποκλειστικά ο/η ιατρός που συνταγογραφεί την PrEP.
Σύμφωνα με το υπουργείο, δικαίωμα εκτέλεσης των εν λόγω συνταγών στο Σύστημα Ηλεκτρονικής Συνταγογράφησης έχουν οι φαρμακοποιοί των φαρμακείων δημόσιων νοσηλευτικών ιδρυμάτων που εκτελούν συνταγές αντιρετροϊκών φαρμάκων. Κάθε μία συνταγή εκτελείται χωριστά ανά μήνα από τον φαρμακοποιό του νοσοκομείου. Λεπτομέρειες για το είδος των εξετάσεων που θα πρέπει να διενεργούνται, τα αντιρετροϊκά σχήματα και σκευάσματα που θα χορηγούνται κ.λπ. προβλέπονται στο ιατρικό πρωτόκολλο για την PrΕP, που εκδίδεται και περιοδικά επικαιροποιείται από το Αυτοτελές Τμήμα Θεραπευτικών Πρωτοκόλλων και Μητρώων Ασθενών του Υπουργείου Υγείας, σε συνεργασία με τον ΕΟΔΥ.
Παγκόσμιοσς στόχος το 95-95-95
Σύμφωνα με το πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών για την αντιμετώπιση του HIV/AIDS (UNAIDS), στόχος είναι μέχρι το 2030 να έχει επιτευχθεί το 95-95-95 που ερμηνεύεται ως εξής: το 95% των ατόμων που ζουν με τον HIV να έχουν διαγνωσθεί, το 90% των ατόμων που ζουν με τον HIV να είναι υπό θεραπεία και το 86% των ατόμων που ζουν με τον HIV να έχουν επιτύχει ιική καταστολή.
Στην Ελλάδα, σύμφωνα με τον πρόσφατο καταρράκτη των σταδίων φροντίδας, ο οποίος έχει καταρτιστεί σύμφωνα με τις διαγνώσεις που πραγματοποιήθηκαν έως και το τέλος του 2022, τo 85,1% ατόμων που ζουν με HIV στη χώρα μας έχει διαγνωσθεί και το 69,9% έχει λάβει αντιρετροϊκή αγωγή. Ειδικά για την ομάδα των ανδρών που έχουν σεξουαλικές επαφές με άνδρες, τα αντίστοιχα ποσοστά εκτιμώνται σε 88,8% και 82%, ενώ για τους χρήστες ενδοφλέβιων εξαρτησιογόνων ουσιών και τα άτομα αλλοδαπής εθνικότητας, τα ποσοστά απέχουν ακόμα περισσότερο από τον στόχο 95-95-95.
«Αφήστε τις κοινότητες να ηγηθούν»
Οι κοινότητες των ατόμων που ζουν με HIV και των ευάλωτων στον HIV κοινωνικών ομάδων πιστεύουν ότι μόνο με την ενεργό συμμετοχή των ίδιων των ασθενών είναι δυνατός ο τερματισμός της επιδημίας του HIV/AIDS. Αυτό είναι και το κεντρικό μήνυμα του UNAIDS, του “Κοινού Προγράμματος του ΟΗΕ για τον ιό του AIDS” με αφορμή την φετινή Παγκόσμια Ημέρα.
Η 1η Δεκεμβρίου είναι μια ημέρα μνήμης για όσες και όσους χάθηκαν τις περασμένες δεκαετίες από επιπλοκές που σχετίζονται με το AIDS, όσο ακόμα η HIV λοίμωξη δεν ήταν μια χρόνια και διαχειρίσιμη κατάσταση όπως είναι σήμερα. Είναι όμως και μία μέρα διεκδίκησης για όσα μένουν ακόμα να επιτευχθούν στο πεδίο της πρόληψης, της καταπολέμησης του στίγματος, των προκαταλήψεων και των διακρίσεων. Η μεγάλη πλειονότητα της ελληνικής κοινής γνώμη δε γνωρίζει, για παράδειγμα, ότι με την τήρηση της αγωγής ο ιός δεν ανιχνεύεται στο αίμα και άρα το άτομο γίνεται μη μεταδοτικό ακόμα και σε απροφύλακτη σεξουαλική επαφή, η περίφημη εξίσωση U=U (Undetectable = Untransmittable).
Η σημασία του ηγετικού ρόλου των κοινοτήτων είναι κομβική για την επίτευξη του στόχου 95-95-95 του UNAIDS, έως το 2025, όπως λένε. Ο στόχος αυτός σημαίνει πως μέχρι το 2025 το 95% των ατόμων που ζουν με HIV θα πρέπει να το γνωρίζουν, το 95% των ατόμων που έχουν διαγνωστεί με HIV να λαμβάνουν αντιρετροϊκή αγωγή και το 95% των ατόμων που βρίσκονται σε αγωγή να έχουν επιτυχημένη καταστολή του ιικού φορτίου.
Καθοριστικός είναι επίσης ο ρόλος που μπορούν να διαδραματίσουν οι κοινότητες στο πεδίο της πρόληψης και της προαγωγής της εξέτασης για τον HIV τόσο στο γενικό πληθυσμό όσο και στις ίδιες τις ευάλωτες στον HIV κοινότητες. Η λειτουργία των Κέντρων Πρόληψης και Σεξουαλικής Υγείας «Checkpoint σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη είναι μια πρωτοβουλία της Θετικής Φωνής, με την υποστήριξη του AHF, που παρέχει υπηρεσίες εξέτασης και συμβουλευτικής γρήγορα, εμπιστευτικά και δωρεάν και από την οποία προέκυψε το 20% των φετινών διαγνώσεων. Το Ref Checkpoint, η δομή της Θετικής Φωνής που απευθύνεται σε μετακινούμενους πληθυσμούς που πολλές φορές δεν φέρουν καν νομιμοποιητικά έγγραφα, τιμήθηκε με το Βραβείο Ευρωπαίου Πολίτη για το 2023 από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.
Η Θετική Φωνή, συνεχίζει να διεκδικεί:
την υιοθέτηση ενός Εθνικού Σχεδίου Δράσης για τον HIV βασισμένο στο τρίπτυχο «Πρόληψη-Φροντίδα-Δικαιώματα»,
την ενίσχυση των Μονάδων Λοιμώξεων με ιατρικό, νοσηλευτικό και διοικητικό προσωπικό
πολιτικές καταπολέμησης του στίγματος και των διακρίσεων και την καθολικη κάλυψη των αναγκών για υπηρεσίες μείωσης βλάβης που απευθύνονται τους χρήστες ψυχοδραστικών ουσιών