Πρόλογος – η κατάσταση στο Βυζάντιο στις αρχές του 14ου Αιώνα μ.Χ.
Στις αρχές του 14ου αιώνα ο Ελλαδικός χώρος ήταν κατακερματισμένος ανάμεσα σε κτήσεις που ανήκαν στον Βυζαντινό Αυτοκράτορα Ανδρόνικο ΙΙ Παλαιολόγο και σε Φράγκους φεουδάρχες κληρονόμους των Σταυροφόρων που άλωσαν την Κωνσταντινούπολη το 1204.
Ο Αυτοκράτορας είχε υπό τον έλεγχο του την Μακεδονία, την Θράκη, τον Μυστρά, την Κωνσταντινούπολη και μια στενή λωρίδα γης στην Μικρά Ασία που εφαπτόταν στην Βασιλεύουσα.
Ο υπόλοιπος χώρος (Θεσσαλία, Θήβα, Ανδραβίδα, Αθήνα, Πάτρα, Κόρινθος, νησιά του Αιγαίου, Ναύπακτος) βρίσκονταν υπό τον έλεγχο Φράγκων φεουδαρχών που συγγένευαν με ισχυρούς βασιλικούς οίκους της Ευρώπης. Οι περιοχές αυτές ήταν κατάσπαρτες από ισχυρά κάστρα που σταθεροποιούσαν την εξουσία των κατά τόπους ισχυρών βαρόνων και μικρότερων ευγενών, εις βάρος του ντόπιου αγροτικού πληθυσμού.
Εκείνη την εποχή εμφανίστηκε για τον Βυζαντινό Αυτοκράτορα Ανδρόνικο ο σημαντικός κίνδυνος των Οθωμανών Τούρκων. Ο βυζαντινός στρατός είχε αποδιοργανωθεί πλήρως λόγω έλλειψης χρημάτων, ικανών στρατηγών και απωλειών από τους πολέμους με τους Φράγκους, είχε χάσει κατά μεγάλο μέρος το ηθικό και την αλκή του και έτσι οι πλέον αξιόπιστες βυζαντινές στρατιωτικές μονάδες ήταν Αλανοί και Μουσουλμάνοι μισθοφόροι. Λόγω αυτής της σοβαρής στρατιωτικής του αδυναμίας, ο Ανδρόνικος μοιραία στράφηκε στην Δύση για να βρει ισχυρότερους στρατιωτικούς συμμάχους.
Το τέλος των Σικελικών Εσπερινών – Η Καταλανική Εταιρία στην υπηρεσία του Βυζαντινού Αυτοκράτορα
Την ίδια εποχή στην Σικελία τελείωναν οι Σικελικοί Εσπερινοί, ένας αιματηρός εμφύλιος πόλεμος μεταξύ βασιλικών οίκων με τελικό έπαθλο το νησί της Σικελίας.
Μετά το τέλος του πολέμου και την ειρήνη του Καλταμπελλόττα, ο μισθοφόρος τυχοδιώκτης καταλανικής καταγωγής Ρογήρος ντε Φλορ (Roger de Flor), ένας παλαιός Ναΐτης ιππότης που είχε καταδιωχθεί από το ναΐτικο τάγμα του για υπεξαιρέσεις, όπως και χιλιάδες άλλοι Καταλανοί μισθοφόροι (γνωστοί και ως αλμαγάβαροι από την εποχή των επιθέσεων τους κατά των Μωαμεθανών της Ισπανίας), βρέθηκαν χωρίς εργοδότη.
Οι μισθοφόροι αυτοί αποτελούσαν την περίφημη Καταλανική Εταιρεία ή Μεγάλη Καταλανική Κομπανία (καταλανικά: Companyia Catalana d’Orient, Λατινική: Societate Catallanorum).
Μετά από συνεννοήσεις ο Αυτοκράτορας Ανδρόνικος τους έπεισε να συμμαχήσουν μαζί του τάζοντας υψηλές αποδοχές και αξιώματα.
Έτσι το 1302 ο Ντε Φλορ μαζί με 5.000 ακόμη Καταλανούς επιβιβάζονται σε 36 πολεμικές γαλέρες και πηγαίνουν στην Κωνσταντινούπολη, όπου γίνονται δεκτοί με μεγάλες τιμές από τον Αυτοκράτορα.
Το 1303 εγκαθίστανται στο Κύζικο Μ. Ασίας και στα επόμενα δύο χρόνια συντρίβουν σε συνεχείς πολεμικές αναμετρήσεις τους επικίνδυνους και αριθμητικά περισσότερους, Οθωμανούς φτάνοντας ως το Ικόνιο, αποδεικνύοντας την αδιαμφισβήτητη στρατιωτική τους αξία.
Παράλληλα όμως οι Καταλανοί αποσπούσαν με την βία αμοιβές και από τις πόλεις που απελευθέρωναν, ενώ πολλές τις ρήμαζαν και τις λεηλατούσαν, καθώς ο Ανδρόνικος δεν τους κατέβαλλε τους συμφωνημένους μισθούς τους.
Η συμπεριφορά τους αυτή και οι συνεννοήσεις τους με τοπικούς άρχοντες για δημιουργία ανεξάρτητου καταλανικού κρατιδίου στην Μ. Ασία, τους κατέστησε επικίνδυνους στα μάτια του Αυτοκράτορα που τους κάλεσε εσπευσμένα στην Κωνσταντινούπολη και μετά από παγίδα κατάφερε να δολοφονήσει τον αρχηγό τους Ντε Φλόρ με την ελπίδα ότι οι υπόλοιποι θα διαλύονταν.
Οι Καταλανοί όμως όχι μόνο δεν διαλύθηκαν, αλλά αφού εξέλεξαν νέο τους αρχηγό τον Μπερεγκάρ ντε Ροκαφόρ, λεηλάτησαν όλη την χερσόνησο της Καλλίπολης σφάζοντας ανηλεώς τους κατοίκους της στο πλαίσιο της περίφημης καταλανικής εκδίκησης και προκαλώντας συνεχώς τους Βυζαντινούς για μάχη φτάνοντας ως τα τείχη της πρωτεύουσας. Όταν τα Βυζαντινά στρατεύματα αποφάσισαν να αντιπαρατεθούν, ακολούθησε μια καταστροφική μάχη για αυτά όπου σκοτώθηκαν σχεδόν 20.000 άνδρες ενώ τραυματίστηκε και ο γιος του Αυτοκράτορα.
Η Καταλανική Εταιρία λεηλατεί τον ελλαδικό χώρο (1307-1310)
Μετά από αυτή την μάχη, τα βυζαντινά εδάφη και οι πληθυσμοί τους, βρέθηκαν στο έλεος της Καταλανικής Εταιρείας (η ”κομπανίας” κατά την επί λέξει απόδοση του όρου από τα Ισπανικά). Οι Καταλανοί λεηλάτησαν με μίσος όλη την Θράκη και την Μακεδονία, ληστεύοντας και σκοτώνοντας όποιον έβρισκαν μπροστά τους, γεμίζοντας με τρόμο τους φτωχούς κατοίκους των περιοχών. Εγκαταστάθηκαν την διετία 1307-1309 στην Ποτίδαια Χαλκιδικής προσπαθώντας χωρίς επιτυχία να καταλάβουν την οχυρή Θεσσαλονίκη, καθώς την πόλη υπερασπιζόταν ο Βυζαντινός δούκας και ικανός στρατηγός Ανδρέας Χανδρηνός.
Από την καταστροφική μανία των Καταλανών δεν ξέφυγε ούτε το Άγιο Όρος όπου από 300 Μονές, μόνο 25 έμειναν αλώβητες, ενώ οι υπόλοιπες βεβηλώθηκαν και καταληστεύτηκαν. Το γεγονός έχει καταγραφεί από τους Ραμόν Μουντανέρ και Νικηφόρο Γρηγορά, τον μοναχό Σάββα τον Β′ από τη Μονή Βατοπεδίου και τον μοναχό Δανιήλ τον Β′ από τη Μονή Χιλανδαρίου.
Ο Αγιορείτης Κοσμάς Βλάχος (1903),γράφει : «…Οι μοναχοί εσφάζοντο δίκην προβάτων και τα μοναστήρια έρημα κατελείφθησαν όσα δεν κατηδαφίσθησαν, τοσαύτη ήτο η καταστροφή ώστε εκ των 180 μονών του 11ου αιώνος και εκ των 300 ας αριθμεί ο πάπας Ινοκέντιος Γ’ (παντώς ναών και κελίων) κατά τας αρχάς του 13ου αιώνος, ελάχιστα διεσώθησαν μετά ταύτα, ώστε κατά το τέλος του 16ου αιώνος, μόνον 25 εξ αυτών ευρίσκομεν…».
Ωστόσο, ο de Roquefort είχε γίνει μισητός στους άνδρες του για την όλη συμπεριφορά του. Έτσι, ο Θεοβάλδος Σεπόι (Cepoy), απεσταλμένος του πρίγκιπα Καρόλου του Βαλουά, οργάνωσε μια συνωμοσία που είχε σαν αποτέλεσμα τη σύλληψη του de Roquefort και του αδελφού του και την κατάληξή τους στις φυλακές της Αμβέρσας όπου πέθαναν από λιμό.
Οι Καταλανοί είχαν αρχίσει να πιέζονται και από τους Βυζαντινούς, που με επικεφαλής τον ικανότατο στρατηγό Χανδρηνό, τους καταδίωκαν επιζητώντας πολεμική αναμέτρηση. Για να κόψουν τον δρόμο των Καταλανών προς τη Θράκη, οι Βυζαντινοί έκλεισαν το πέρασμα της Χριστούπολης ( της σημερινής Καβάλας), προς τη θάλασσα. Έτσι, οι Καταλανοί πιεζόμενοι στράφηκαν νοτιότερα το 1309 καταλαμβάνοντας και λεηλατώντας την Θεσσαλία με ευκολία, εισερχόμενοι πλέον στις Φράγκικες κτήσεις . Πολλοί από τους Τούρκους συμμάχους τους, τους εγκατέλειψαν. Ο Σεπόι, βλέποντας ότι έχει να κάνει με άναρχους τυχοδιώκτες που λεηλατούσαν ασταμάτητα τη Θεσσαλία, τους εγκατέλειψε κρυφά (9/9/1309). Όταν το αντιλήφθηκαν οι Καταλανοί, με μια πρωτόγνωρη ενέργεια σκότωσαν 14 από τους αξιωματούχους τους που είχαν συμμαχήσει με τον Σεπόι και συνέχισαν την πορεία τους προς νότο με συλλογική ηγεσία χωρίς αρχηγό.
Φτάνοντας στην Θήβα το 1310 μ.Χ. ήρθαν σε συνεννόηση με τον ισχυρό Δούκα της Αθήνας Βάλτερ ντε Μπριεν συνεχιστή του οίκου ντε Λα Ρος και πολέμησαν κατακτώντας πολλά κάστρα (Ζητούνι, Φάρσαλα, Αλμυρός, Σιδηρόκαστρο) στη Θεσσαλία για λογαριασμό του. Τις τάξεις της Καταλανικής Εταιρείας είχαν πυκνώσει νέοι εθελοντές από την Καταλονία αλλά και πολλοί Οθωμανοί Τούρκοι που είχαν ενθουσιαστεί από τα κατορθώματά τους αλλά και τις ληστρικές τους επιδόσεις.
Η διαμάχη με τους Φράγκους και η μάχη της Κωπαΐδας (15 Μαρτίου 1311)
Τον Σεπτέμβριο ο Βάλτερ ντε Μπριεν φοβούμενος την αύξηση της ισχύος της ”Εταιρείας”, ζήτησε από τους Καταλανούς να εγκαταλείψουν τα εδάφη του, παραδίδοντας όλα τα κάστρα που κέρδισαν στη Θεσσαλία πολεμώντας για λογαριασμό του. Η Καταλανική Εταιρεία ζήτησε να κρατήσει κάποια από αυτά για να εγκατασταθεί μόνιμα, αλλά ο Δούκας αρνήθηκε με προσβλητικό τρόπο και ετοιμάστηκε να συντρίψει τους Καταλανούς καλώντας όλους τους Φράγκους συμμάχους του για βοήθεια, κατά την συνήθεια της εποχής. Όλοι οι μεγάλοι φεουδάρχες της Ελλάδας, από την Πελοπόννησο, την Εύβοια, τη Στερεά Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου, απάντησαν θετικά στην πρόσκλησή του και κατέφθασαν με τους ιππότες τους και πολυάριθμο πεζικό.
Πολύ σύντομα 2.000 σιδερόφρακτοι ιππότες και 20.000 πεζοί είχαν μαζευτεί στην Αθήνα, δύναμη τεράστιας ισχύος για τα δεδομένα της εποχής. Οι σιδερόφρακτοι Φράγκοι ιππότες αποτελούσαν την πιο επίλεκτη μονάδα της εποχής καθώς η επίθεση τους ήταν συντριπτικής ισχύος έναντι οποιουδήποτε αντιπάλου και απολάμβανε μεγάλης φήμης τότε.
Οι Καταλανοί ήταν πλέον παγιδευμένοι καθώς στην Θεσσαλία προήλαυνε ο ικανός Βυζαντινός στρατηγός Χανδρηνός με σημαντικές δυνάμεις που τους είχε νικήσει στο παρελθόν με κατεύθυνση προς τον νότο, έτσι η μάχη κατά των Φράγκων του Ντε Μπριέν στις 15 Μαρτίου 1311, ήταν μονόδρομος. Οι Καταλανοί διάλεξαν με στρατιωτική σοφία, το πεδίο μάχης να είναι στην πεδιάδα του ποταμού Κηφισσού (της Βοιωτίας) κοντά στην Κωπαΐδα, όπου το έδαφος ήταν ελώδες.
Οι δυνάμεις τους (3500 ιππείς, 4000 πεζοί και πολλοί Τούρκοι) παρατάχθηκαν με το έλος μπροστά τους. Στη συνέχεια παροχέτευσαν νερό στην περιοχή ενώπιον τους ώστε αυτή να καταστεί σχεδόν απροσπέλαστη από το ιππικό. Τα χόρτα στο σημείο εκείνο ήταν αρκετά ψηλά με αποτέλεσμα να μη φαίνονται τα πλημμυρισμένα χωράφια. Προνόησαν όμως να αφήσουν μερικούς στεγνούς διαδρόμους έτσι ώστε το καταλανικό πεζικό να μπορέσει να διασχίσει με ασφάλεια τις πλημμυρισμένες περιοχές.
Ο Βάλτερ ντε Μπριεν έπεσε στην παγίδα υποτιμώντας τον αντίπαλο και διατάσσοντας επέλαση κατά των Καταλανών στους ιππότες που τον περιστοίχιζαν. Το βαρύ φράγκικο ιππικό κόλλησε στην λάσπη και ακολούθησε η μαζική σφαγή του, από τους πεπειραμένους Καταλανούς μαχαιροβγάλτες.
Μερικά άλογα κυλιόνταν, μαζί με τους καβαλάρηδες, πάνω στον βούρκο ενώ άλλοι, κατά τον βυζαντινό ιστορικό Γρηγορά, είχαν κολλήσει τόσο πολύ μέσα στο τέλμα που στέκονταν ακίνητοι σαν αγάλματα. Παρά τη δύσκολη θέση τους, οι απελπισμένοι Φράγκοι πολέμησαν γενναία αλλά οι Καταλανοί τους χτυπούσαν με τα βέλη τους τους τραυμάτιζαν από απόσταση και ακολούθως τους πετσόκοβαν.
Από την Φράγκικη στρατιά πολύ λίγοι επέζησαν, ενώ είναι χαρακτηριστικό ότι δεν γλίτωσε ούτε ένας στρατιώτης για να μεταφέρει το νέο της καταστροφής στην Αθήνα. Νεκροί έπεσαν και ο Δούκας της Αθήνας Γκωτιέ ντε Μπριέν, ο Μαρκήσιος της Βοδονίτσας και άλλοι γνωστοί ευγενείς.
Ουσιαστικά, σχεδόν όλοι οι αρχηγοί της φραγκοκρατούμενης Ελλάδας, δηλαδή οι επίγονοι των παλιών οικογενειών που κατάκτησαν την Ελλάδα το 1204, έχασαν τη ζωή τους σε αυτή τη μάχη.
Έτσι οι Καταλανοί κατέλαβαν χωρίς αντίσταση την Θήβα, την οποία κατά την προσφιλή τους τακτική της λεηλάτησαν ανηλεώς σφάζοντας τους κατοίκους της χωρίς να εξαιρέσουν ούτε τα νήπια. Ακόμη σημαντικότερα, στη συνέχεια κατέλαβαν και την Αθήνα το 1311 εγκαθιστώντας μόνιμο δικό τους καθεστώς το οποίο άντεξε ως το 1387, χάρις την αλκή των πολεμιστών του και τις ισχυρές συμμαχίες που σύμπτυξε.
Στα χρόνια που ακολούθησαν, οι καταλανοί διεξήγαγαν πολλές επιδρομές και πολέμους στις γύρω περιοχές και στην μέγιστη ακμή τους έλεγχαν όλη την Θεσσαλία και την Στερεά Ελλάδα ως την Κόρινθο. Οι ανώτεροι αξιωματούχοι των Καταλανών έλαβαν για συζύγους τις γαλαζοαίματες γυναίκες των φράγκων ευγενών που εξολόθρευσαν στην μάχη της Κωπαΐδας.
Η καταλανική ορίστηκε ως επίσημη γλώσσα του Αθηναϊκού κρατιδίου, ενώ οι βυζαντινοί κάτοικοι των περιοχών ζούσαν υπό την συνεχή καταπίεση των Καταλανών χωρίς να έχουν δικαίωμα να εμπορεύονται, να μεταβιβάζουν την περιουσία τους στα παιδιά τους και να ασκούν άλλα επαγγέλματα πλην των αγροτικών.
Λίγα χρόνια μετά, οι Καταλανοί εξομάλυναν τις κάκιστες σχέσεις τους με τον Πάπα. Οι δύο επόμενες γενιές που ακολούθησαν όμως, δεν επέδειξαν την στρατιωτική αλκή των προγόνων τους, καθώς μεγάλωσαν στην χλιδή των δεσποτών της μεσαιωνικής φεουδαρχίας.
Μετά την φυσιολογική εξέλιξη της πτώσης του καθεστώτος της Καταλανικής Εταιρείας στην Αθήνα από τον οίκο Ατζαγιόλι το 1387, πολλά μέλη της επέστρεψαν στην Σικελία και στην Καταλονία….
Επίλογος – Συμπέρασμα
Η ιστορία της Καταλανικής Εταιρείας μαρτυρεί την μεγάλη αδυναμία τόσο του Βυζαντινού όσο και των Φραγκικών μικρότερων κρατών να προστατέψουν τα εδάφη τους ακόμη και από την απειλή ανοργάνωτων στιφών μισθοφόρων τυχοδιωκτών.
Η επίδραση της Καταλανικής Εταιρείας στην τύχη της Μεσαιωνικής Ανατολής ήταν πολύ μεγάλης σημασίας, καθώς λεηλάτησε και κατέστρεψε όλη την Βαλκανική Χερσόνησο (πλην Πελοποννήσου), ενώ συνέτριψε σε δύο πολύνεκρες και αποφασιστικές μάχες, το άνθος του Βυζαντινού στρατού και της Φράγκικης ιπποσύνης.
Ο ιστορικός William Miller θεωρεί ότι η παρουσία της Καταλανικής Εταιρείας στην περιοχή, είχε ίσης σημασίας καταστροφικά αποτελέσματα με την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους της δύσης το 1204 μ.Χ.
Έτσι οι Οθωμανοί λίγα χρόνια μετά εκμεταλλεύθηκαν την καταστροφή και την αποδιοργάνωση των μεσαιωνικών κρατικών οργανισμών των Βαλκανίων, επικρατώντας και επιβάλλοντας την σκοταδιστική και δεσποτική εξουσία τους για τέσσερις αιώνες.
Επίμετρον – Η επιβίωση της μεσαιωνικής καταλανικής παρουσίας στον Ελλαδικό χώρο, σήμερα.
Η πρωτόγονη αγριότητα, η ασχήμια και η παντελής έλλειψη ατομικής καθαριότητας χαρακτήριζαν τα μέλη της Καταλανικής Εταιρείας ενώ μακρινοί απόηχοι της παρουσίας της εντοπίζονται στην λαϊκή δημοτική μας παράδοση.
Η πολιτική ηγεσία της περιοχής της Καταλανίας με πρωτοβουλία των Τζουζέπ Τέρο και Κάρλες Ντουάρτε επέδειξε αυξημένη πολιτισμική ανθρωπιστική και ιστορική ευαισθησία, χρηματοδοτώντας το 2004 την αναστήλωση μιας αίθουσας της Μονής Βατοπαιδίου.
Ιωάννης Β. Δασκαρόλης, Αρθρογράφος
Ιστορικός – Διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας του Πανεπιστημίου Νεάπολις Πάφου