Σημειώνουμε προκαταβολικά ότι για την απόβαση των Συμμάχων στη Νορμανδία και τις επιχειρήσεις στη Γαλλία έχουν γραφτεί εκατοντάδες χιλιάδες σελίδες, συνεπώς είναι ανθρωπίνως αδύνατο σε μερικές χιλιάδες λέξεις να αναφέρουμε τα πάντα. Ευπρόσδεκτα τα σχόλια, ιδιαίτερα όσα έχουν να προσθέσουν κάτι στο άρθρο.
Πότε και ποιοι αποφάσισαν την απόβαση των Συμμάχων στη Νορμανδία;
Ως D – Day είναι γνωστή η 6η Ιουνίου 1944, ημέρα και την οποία έγινε η αποβίβαση των Συμμάχων στη Νορμανδία. Το “D” σημαίνει απλώς “Day” (ημέρα), δηλαδή αναφέρεται στην απροσδιόριστη, μελλοντική ημέρα κατά την οποία θα ξεκινούσε μια προγραμματισμένη κίνηση.
Η απελευθέρωση της κατεχόμενης Ευρώπης ήταν στόχος των Συμμάχων ήδη από την εκκένωση της Δουνκέρκης το 1940 όταν 330.000 περικυκλωμένοι στρατιώτες ξέφυγαν από τις δυνάμεις της Βέρμαχτ. Αρχικά, καθώς οι ήττες των Συμμάχων διαδέχονταν η μία την άλλη, αυτό ήταν αδύνατο. Αν και ο Χίτλερ είχε ματαιώσει την εισβολή που σχεδίαζε το φθινόπωρο του 1940 στη Βρετανία, οι δυνάμεις του στη Βόρεια Αφρική και τη Ρωσία σημείωναν διαδοχικές επιτυχίες.
Τον χειμώνα του 1942 τα πράγματα είχαν αλλάξει άρδην. Οι γερμανικές δυνάμεις στο Στάλινγκραντ εγκλωβίστηκαν και αργότερα παραδόθηκαν, κάτι που αποτελούσε ταπεινωτική ήττα γι’ αυτές. Στη Βόρεια Αφρική η 8η Βρετανική Στρατιά νίκησε τους αντιπάλους στο Ελ Αλαμέιν, αλλά και στον Ειρηνικό, οι Αμερικανοί που μπήκαν στον πόλεμο μετά την επίθεση των Ιαπώνων στο Περλ Χάρμπορ τον Δεκέμβριο του 1941 είχαν πολλές επιτυχίες. Το ίδιο άσχημα για τους Ναζί ήταν τα πράγματα στον Βόρειο Ατλαντικό, καθώς τα γερμανικά υποβρύχια αντιμετωπίζονταν με επιτυχία από τις συμμαχικές νηοπομπές. Στα τέλη της άνοιξης 1943 ο Γερμανός Ναύαρχος Ντένιτς ομολογούσε ότι «χάθηκε η μάχη του Ατλαντικού».
Η ήττα αυτή ήταν πολύ μεγάλης σημασίας, καθώς σημαντικός αριθμός Αμερικανών στρατιωτών και τεράστιες ποσότητες πολεμικού υλικού έφταναν πλέον απρόσκοπτα στη Βρετανία.
Στη διάσκεψη της Καζαμπλάνκας, τον Ιανουάριο του 1943, ο Ρούσβελτ έπεισε τον Τσόρτσιλ, που ήταν επιφυλακτικός, να γίνει προετοιμασία για επέμβαση στη Γαλλία. Αυτό ξεκίνησε με τη συγκρότηση συμμαχικού επιτελείου υπό τον Αντιστράτηγο Φρέντερικ Μόργκαν. Οι εντολές του Μόργκαν ήταν ξεκάθαρες: «Να νικήσουμε τους Γερμανούς στη Βορειοδυτική Ευρώπη». Η τελική απόφαση πάρθηκε κατά τη διάρκεια Διάσκεψης στην Ουάσινγκτον την άνοιξη του 1943. Μόλις όμως τον Δεκέμβριο του 1943 ορίστηκε ο Στρατηγός Ντουάιτ Αϊζενχάουερ (γνωστός και με το χαϊδευτικό «Άικ»), ως Ανώτατος Συμμαχικός Διοικητής, ενώ ο Στρατηγός Μπέρναρντ Μοντγκόμερι ανέλαβε τη θέση του Διοικητή του 21ου Σώματος Στρατού, που περιλάμβανε όλες τις χερσαίες δυνάμεις που συμμετείχαν στην «εισβολή» στη Γαλλία.
Ο Μόργκαν είχε σχεδιάσει μια αμφίβια απόβαση τριών Μεραρχιών στη Νορμανδία όπου οι παράκτιες άμυνες ήταν λιγότερο ισχυρές απ’ ό, τι στο Πα ντε Καλέ. Αϊζενχάουερ και Μοντγκόμερι πρόσθεσαν δύο ακόμα Μεραρχίες στη σχεδιαζόμενη εισβολή που έλαβε την κωδική ονομασία «Επιχείρηση Επικυρίαρχος» καθώς και ενός ισχυρού αερομεταφερομένου σχηματισμού. Επίσης, διεύρυναν τη ζώνη της απόβασης στις ακτές της Νορμανδίας που κάλυπτε 100 χλμ. ακτής από το Σεντ-Μερ-Εγκλίζ μέχρι το Λιόν-σιρ-Μερ.
156.000 άνδρες θα έκαναν επίθεση σε πέντε σημεία στη Νορμανδία που έλαβαν τις ονομασίες: Γιούτα, Όμαχα, Γκολντ, Τζούνο και Σουόρντ. Οι δύο πρώτοι τομείς ανατέθηκαν στους Αμερικανούς, η Τζούνο στους Καναδούς και οι άλλες δύο στους Βρετανούς. Βασικός στόχος ήταν να δημιουργηθεί ένα σχεδόν ενιαίο προγεφύρωμα που θα έφτανε σε βάθος 24 χλμ. και θα περιλάμβανε τις πόλεις Καν και Μπαγιέ. Ένα μικρό κενό θα υπήρχε μόνο μεταξύ των ακτών Γιούτα και Όμαχα. Βασικός στόχος ήταν η εξασφάλιση της παράκτιας ζώνης. Πριν από τις χερσαίες επιχειρήσεις θα υπήρχαν βομβαρδισμοί από αέρος, πριν τα χαράματα, για να εξουδετερωθούν οι παράκτιες άμυνες των Γερμανών. Θα ακολουθούσαν πυρά από μεγάλα και μικρά σκάφη και έπειτα επίθεση από αμφίβια άρματα μάχης. Τέλος, εξειδικευμένα άρματα και τεθωρακισμένες μπουλντόζες θα εξουδετέρωναν τυχόν εναπομείναντα γερμανικά πυροβόλα.
Στη συνέχεια, από τη στιγμή που θα είχαν ανοιχτεί διάδρομοι στα παράκτια χαλάσματα τις πρώτες ώρες της ημέρας, χιλιάδες πεζικάριοι θα αποβιβάζονταν στις ακτές της Νορμανδίας. Στη Βρετανία είχαν φτάσει ως την άνοιξη του 1944, 1,5 εκατομμύριο Αμερικανοί στρατιώτες, συνολικά είκοσι Μεραρχίες. Υπήρχαν επίσης 14 βρετανικές Μεραρχίες, 3 καναδικές, μια γαλλική και μια πολωνική. Φυσικά, τα στρατεύματα αυτά χρειάζονταν χιλιάδες τζιπ και θωρακισμένα οχήματα, βλήματα, πυροβόλα και πυρομαχικά. Την πρώτη μέρα της απόβασης θα έφταναν στις γαλλικές ακτές της Νορμανδίας, 73.000 Αμερικανοί στρατιώτες, 62.000 Βρετανοί και 21.000 Καναδοί. Ο στόλος των Συμμάχων διέθετε 1.200 πολεμικά πλοία, 4.126 αποβατικά σκάφη και 804 μεταγωγικά σκάφη.
«Επιχείρηση Καρτερία»: η παραπλανητική απόβαση
Σημαντικό ρόλο στην επιτυχία της απόβασης έπαιξε η παραπλανητική απόβαση στο Πα ντε Καλέ. Για τον σκοπό αυτό οργανώθηκε η «Επιχείρηση Καρτερία» (Operation Fortitude) που συμπεριλάμβανε δήθεν χερσαίους σχηματισμούς, πλαστές ασύρματες επικοινωνίες καθώς και την εξαιρετική χρήση των διπλών πρακτόρων που ενεργούσαν στο πλαίσιο του συστήματος εξαπάτησης, μέσω του οποίου αιχμάλωτοι κατάσκοποι των Ναζί έστελναν στη Γερμανία ψεύτικες πληροφορίες. Πάντως, η καταδρομική επίθεση στη Διέπη (Αύγουστος 1942) και οι επιχειρήσεις στην Ιταλία είχαν αποδείξει στους Συμμάχους ότι θα έπρεπε να πολεμήσουν σκληρά εναντίον της Βέρμαχτ για να επικρατήσουν. Ανάμεσα στους στρατιώτες των Συμμάχων υπήρχαν πολλοί απειροπόλεμοι κληρωτοί που θα καθοδηγούνταν από πιο εμπειροπόλεμους άνδρες που δεν διέθεταν όμως το μαχητικό πνεύμα των Γερμανών. Όταν οι Σύμμαχοι είχαν αντιπαρατάξει ισάριθμες δυνάμεις με τους Γερμανούς, η Βέρμαχτ είχε επικρατήσει.
Οι γερμανικές δυνάμεις στη Γαλλία
Αν και οι γερμανικές δυνάμεις είχαν υποστεί ισχυρότατα πλήγματα, παρέμεναν ιδιαίτερα αξιόμαχες και το σθένος των ανδρών της Βέρμαχτ ισχυρό. Αυτοί πλαισιώνονταν από τα εξαιρετικά άρματα μάχης Πάντσερ και Τάιγκερ που συνδύαζαν ισχύ πυρός και βαριά θωράκιση, σε αντίθεση με τα ελαφριάς θωράκισης αμερικανικά Σέρμαν και τα βρετανικά Κρόμγουελ που αποτελούσαν εύκολη λεία για τους Γερμανούς. Αλλά και ο οπλισμός των Γερμανών ήταν εξαιρετικός. Το οπλοπολυβόλο MG42 της Βέρμαχτ έριχνε 1.200 σφαίρες το λεπτό, ενώ το Bren των Συμμάχων, λιγότερες απ’ τις μισές.
Το σύνολο των δυνάμεων του Χίτλερ στη Γαλλία και τις Κάτω Χώρες ήταν 850.000 άνδρες (50 μεραρχίες). Η 15η Στρατιά υπεράσπιζε το Πα ντε Καλέ και η 7η Στρατιά τη Νορμανδία. Μαζί, συγκροτούσαν την Β’ Ομάδα Στρατιών, υπό τις διαταγές του Στρατάρχη Έρβιν Ρόμελ. Ο Ρόμελ διαφωνούσε με τον προϊστάμενό του Γκερτ Φον Ρούντστετ (γενικός διοικητής Δυτικού Τομέα), σχετικά με τον τρόπο άμυνας. Ο φον Ρούντστετ θεωρούσε αδύνατη την αποτροπή των αποβάσεων και υποστήριζε πως έπρεπε να διατηρηθούν σε εφεδρεία δυνάμεις τεθωρακισμένων στην ενδοχώρα, έτοιμες να εξαπολύσουν αντεπίθεση. Σκόπευε να παγιδεύσει με κυκλωτική κίνηση των αρμάτων μάχης τους προελαύνοντες Συμμάχους.
Ο Ρόμελ αντίθετα πίστευε ότι έπρεπε να υπάρξει αντιμετώπιση των Συμμάχων αμέσως μετά την πιθανή αποβίβασή τους. Από τον Ιανουάριο του 1944 ενίσχυσε την παράκτια άμυνα με τσιμεντένιες οχυρώσεις, αντιαρματικά εμπόδια στις ακτές και υποβρύχια ναρκοπέδια στα ρηχά. Ως τον Ιούνιο του 1944 είχαν τοποθετηθεί περίπου 6 εκατομμύρια νάρκες!
Σε πιθανούς χώρους προσγείωσης είχαν τοποθετηθεί στύλοι με κλίση για να αποτρέψουν προσγείωση ανεμοπτέρων, ενώ τα παράκτια λιβάδια είχαν πλημμυριστεί για να δυσχεραίνουν τις κινήσεις των Συμμάχων. Αυτή η ενισχυμένη άμυνα, το λεγόμενο «Ατλαντικό Τείχος», δυσκόλεψε πολύ την απόβαση. Στον αέρα όμως, τα πράγματα δεν ήταν τόσο καλά για τους Ναζί. Η ασφάλεια των αιθέρων είχε ανατεθεί στη Luftflotte 3, ανεπαρκώς εξοπλισμένη δύναμη η οποία μάλιστα είχε διαθέσει μεγάλο μέρος των αεροσκαφών της στην Αεροπορία Εθνοφυλακής που προστάτευε τη Βόρεια Γερμανία. Υπήρχαν βέβαια αξιόλογοι βετεράνοι πιλότοι, αλλά τα συμμαχικά αεροπλάνα ξεπερνούσαν τις 11.500! Πιο πολύ κινδύνευαν αυτά από τα χερσαία αντιαεροπορικά όπλα του Ατλαντικού Τείχους, παρά από τα γερμανικά αεροσκάφη.
Για την κατασκευή των οχυρωματικών έργων χρησιμοποιήθηκαν Γάλλοι εργάτες, άλλη μια ταπείνωση για τους Γάλλους. Ωστόσο άρχισε να αναπτύσσεται στη χώρα ένα αντιστασιακό κίνημα, που συγκέντρωνε πληροφορίες για τις γερμανικές δυνάμεις και τις μετέφερε στους Συμμάχους. Οι ομάδες αυτές έλαβαν με αλεξίπτωτα οπλισμό και ποσότητες εκρηκτικών. Το σχέδιο ήταν να αναλάβουν δράση οι δολιοφθορείς λίγο πριν την εισβολή καταστρέφοντας καίριας σημασίας γέφυρες, σιδηροδρομικές γραμμές και καλώδια επικοινωνίας.
Η απόβαση στη Νορμανδία
Η απόβαση των Συμμάχων στη Νορμανδία είχε προγραμματιστεί να γίνει την 1η Μαΐου. Οργανωτικές δυσκολίες την μετέθεσαν για τις 5 Ιουνίου. Όμως υπήρχαν και άλλοι αστάθμητοι παράγοντες, με βασικότερο όλων τον καιρό. Έπρεπε να συνυπολογιστούν η Σελήνη, οι παλίρροιες και οι μετεωρολογικές συνθήκες. Ο καιρός στις 5 Ιουνίου ήταν πολύ κακός, η χειρότερη κακοκαιρία των τελευταίων 25 ετών στα Στενά της Μάγχης. Οι Γερμανοί ξεκουράζονταν, ενώ ο Ρόμελ είχε πάει σε ένα πάρτι γενεθλίων. Ένας ιδιοφυής μετεωρολόγος όμως επέτρεψε στην κολοσσιαία δύναμη να ξεκινήσει στις 6 Ιουνίου, που έμεινε στην ιστορία ως D-Day. Ας δούμε περιληπτικά το χρονικό των επιχειρήσεων.
22 Απριλίου 1944: Οι συμμαχικές δυνάμεις ξεκινούν την «Exercise Tiger», μια πρόβα για την D-Day.
6 Ιουνίου 1944, 6.30 π.μ.: Οι αμερικανικές δυνάμεις αποβιβάζονται στην παραλία της Όμαχα, όπου συνάντησαν μεγάλη αντίσταση από τους Γερμανούς.
6 Ιουνίου 1944, 7.25 π.μ.: Οι βρετανικές και οι ελεύθερες γαλλικές δυνάμεις αποβιβάζονται στην παραλία Σουόρντ, στο πλαίσιο της «Operation Overlord». Εκτεινόμενη σε μήκος 8 χλμ. η παραλία Σουόρντ ήταν το ανατολικότερο σημείο αποβίβασης. Απέχει 15 χλμ. από την Καν. Αρχικά, οι Βρετανοί είχαν μικρές απώλειες, όμως στη συνέχεια αντιμετώπισαν επίθεση από Panzer, τη σημαντικότερη που δέχτηκαν οι συμμαχικές δυνάμεις εκείνη τη μέρα.
6 Ιουνίου 1944, 7.35 π.μ.: Οι βρετανικές δυνάμεις αποβιβάζονται στην Gold Beach.
6 Ιουνίου 1944, 7.55 π.μ.: Βρετανικές και καναδικές δυνάμεις αποβιβάζονται στην παραλία Τζούνο.
7 Ιουνίου 1944: Οι βρετανικές δυνάμεις ξεκινούν την Επιχείρηση Περχ για την απελευθέρωση της Καν, αντιμετωπίζουν όμως σκληρή αντίσταση, η οποία σε συνδυασμό με την κακή επικοινωνία μεταξύ των βρετανικών δυνάμεων οδήγησε στον πρόωρο τερματισμό της επιχείρησης.
10 Ιουνίου 1944: Οι βρετανικές μυστικές υπηρεσίες αποκρυπτογραφούν τα γερμανικά σήματα και στις 10 Ιουνίου 1944 αεροπλάνα της RAF βομβαρδίζουν το νέο σημείο όπου στάθμευαν τα γερμανικά αεροσκάφη προκαλώντας τους σημαντικές απώλειες.
11 Ιουνίου 1944: Μάχη του Le Mesnilparty
13 Ιουνίου 1944: Μάχη του Bloody Gulch. Την ίδια μέρα, οι Βρετανοί καταλαμβάνουν προσωρινά τη μικρή πόλη Villers-Bocage, δέχονται όμως επίθεση από γερμανικές εφεδρείες και αναγκάζονται να αποχωρήσουν τη νύχτα της 14ης προς 15η Ιουνίου.
23 Ιουνίου 1944: Οι βρετανικές δυνάμεις ξεκινούν την “Επιχείρηση Martlet”.
26 Ioυνίου 1944: Απελευθερώνεται το ζωτικής σημασίας λιμάνι του Χερβούργου
28 Ιουνίου 1944: Κύρια επίθεση της “Επιχείρησης Epson”.
Η “Επιχείρηση Epson” χτυπήθηκε από κακοκαιρία, τόσο στο πεδίο μάχης, όπου το έδαφος ήταν βαλτώδες από τις βροχές, όσο και στη Μ. Βρετανία, όπου αεροπλάνα δεν μπόρεσαν να απογειωθούν λόγω ομίχλης. Το 83 Group της RAF που έδρευε πλέον στη Νορμανδία, πρόσφερε σημαντική βοήθεια στις επιχειρήσεις. Η 49η Μεραρχία Πεζικού (West Ricling) επανέλαβε την Επιχείρηση Martlet από τις 6.50 της 28 Ιουνίου, χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία λόγω μεγάλης αντίστασης από τους Γερμανούς, οι οποίοι όμως αργότερα υποχώρησαν δίνοντας τη δυνατότητα στους Βρετανούς να προωθηθούν.
10-12 Ιουλίου 1944: “Επιχείρηση Δίας”.
9-18 Ιουλίου 1944: Απελευθέρωση της Καν. Ένα μεγάλο έπαθλο για τους Συμμάχους ήταν η πόλη Καν. Από τις 7 ως τις 12 Ιουνίου 1944 η 3η Καναδική Μεραρχία απέτυχε να την καταλάβει, καθώς τα Panzer προκάλεσαν στους Καναδούς μεγάλες απώλειες. Οι συγκρούσεις μεταξύ Συμμάχων και Γερμανών συνεχίστηκαν και τελικά οι Βρετανοί ελευθέρωσαν την Καν. Η ανοικοδόμησή της, μετά τον πόλεμο, διήρκησε 14 χρόνια!
18-20 Ιουλίου 1944: “Επιχείρηση Goodwood”
Στις 20 Ιουλίου ο Χίτλερ δέχθηκε δολοφονική επίθεση από ανώτερο αξιωματικό του. Η απόπειρα απέτυχε, όμως ο Χίτλερ ήταν κλονισμένος και με τρεμάμενα χέρια. Ποτέ δεν ανέκαμψε πλήρως. Ο γιατρός του, του έγραψε χάπια, τα οποία του προκαλούσαν αέρια… Όταν έρχονταν να συσκεφθούν οι Στρατηγοί περνούσαν υποχρεωτικά από μια μηχανή ασφαλείας, οι τσέπες τους ψηλαφούνταν, ενώ άφηναν τα περίστροφά τους σ’ έναν δίσκο. Οι διαταγές του Χίτλερ ήταν γνωστές στους Συμμάχους, χάρη στους αποκρυπτογράφους τους.
7 Αυγούστου 1944: Οι Γερμανοί ξεκινούν την αντεπίθεσή τους με την κωδική ονομασία Luttich (Λιέγη), απ’ όπου ο Λούντεντορφ είχε ξεκινήσει τη μεγάλη γερμανική πορεία περικύκλωσης του γαλλικού στρατού πριν από 30 χρόνια.
21 Αυγούστου 1944: Οι Γερμανοί καταρρέουν στη Νορμανδία μετά την κατάληψη του “Λόφου 262”. Ο “Λόφος 262” ή κορυφογραμμή Mont Ormel, με το παρατσούκλι “The Mace” και υψόμετρο 262 μέτρα ήταν κομβικής σημασίας, καθώς η 7η Γερμανική Στρατιά είχε περικυκλωθεί από τους Συμμάχους και ο “Λόφος 262” ήταν η μοναδική οδός διαφυγής της.
Οι πολωνικές δυνάμεις κατέλαβαν το βόρειο τμήμα της κορυφογραμμής και παρά το ότι από τις 19 ως τις 21 Αυγούστου δέχθηκαν σφοδρές επιθέσεις, άντεξαν και είχαν σημαντική συμβολή στην κατάληψη του “Λόφου 262”.
Η συμμαχική απόβαση στη Γαλλία ολοκληρώθηκε στις 25 Αυγούστου 1944 με την απελευθέρωση του Παρισιού.
(Το χρονολόγιο είναι εκτεταμένο απόσπασμα από αφιέρωμα στην D- Day του περιοδικού “Military History Monthly” Τεύχος 46, 12 Ιουνίου 2014).
Επίλογος
Η επιτυχία των Συμμάχων στη Γαλλία οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στον Ντουάιτ Αϊζενχάουερ (το επώνυμό του είναι γερμανικής προέλευσης και σημαίνει σιδηρουργός!). Μεγάλη ήταν η συμβολή των αεροσκαφών που κατέστρεψαν γέφυρες στον Σηκουάνα και τον Λίγηρα, εμποδίζοντας έτσι την τροφοδοσία των Γερμανών στο μέτωπο. Από την άλλη πλευρά, οι Ναζί ήταν αδύνατο να φυλάξουν αποτελεσματικά 3.000 μίλια ευρωπαϊκών ακτών και τη μισή Ολλανδία…
Οι απώλειες κι από τις δύο πλευρές ήταν μεγάλες. Οι Σύμμαχοι είχαν 36.000 νεκρούς και περίπου 200.000 τραυματίες, ενώ 4.000 άρματα μάχης αχρηστεύτηκαν. Οι Γερμανοί έχασαν 300.000 άνδρες (τα 2/3 απ’ αυτούς αιχμαλωτίστηκαν), ενώ από τα 2.000 άρματα μάχης, μόνο τα 120 πέρασαν ανατολικά του Σηκουάνα. Η Λουφτβάφε δεν μπορούσε πλέον να παίξει κανένα ρόλο στις επιχειρήσεις, καθώς το 1943 οι Γερμανοί κατασκεύασαν μόλις το 1/6 των αεροσκαφών που απέκτησαν οι Σύμμαχοι.
Κλείνουμε με την περιγραφή ενός εξαίρετου πιλότου της Λουφτβάφε ο οποίος έγινε αργότερα πετυχημένος βιομήχανος.
Τις πρώτες πρωινές ώρες της 6/6/1944 απογειώθηκε με το αεροπλάνο του για περιπολία. Τότε αντίκρισε τον στόλο της εισβολής. 7.000 πλοία μετέφεραν 160.000 στρατιώτες, ενώ πάνω τους πετούσαν χιλιάδες αεροσκάφη. “Τότε κατάλαβα ότι ο πόλεμος είχε χαθεί”, είπε. Χάρη στην κάλυψη που του παρείχαν τα σύννεφα κατέρριψε έξι συμμαχικά αεροσκάφη, πριν προσγειωθεί λόγω έλλειψης καυσίμων. Την ίδια ώρα τα άλλοτε πανίσχυρα γερμανικά υποβρύχια βύθισαν μόλις ένα πλοίο, ένα νορβηγικό αντιτορπιλικό. Η μάχη είχε κριθεί, πριν καλά καλά αρχίσει…
Πηγές: Τζάιλς Μίλτον, “D-DAY Απόβαση στη Νορμανδία”, Εκδόσεις ΜΙΝΩΑΣ, Πρώτη ανατύπωση, Ιανουάριος 2021, NORMAN STONE, “ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΙΣΟΤΡΙΑ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ” Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ, Πρώτη ανατύπωση, Νοέμβριος 2016.